Жаһандану кезеңіндегі мәдениаралық, экономикалық байланыстардың кеңеюі кезінде қоғамдық-саяси, ғылыми-техникалық құбылыстардың атауларына қатысты «неологиялық дүмпу» нәтижесінде туындайтын жаңа атаулар қазіргі заманның ажырамас бөлігіне айналып отыр. Сол арқылы туыстас елдер арасындағы ғылыми-зерттеушілік тығыз байланыстардың да кеңейгені қуантады.
Осы орайда Түркия мемлекетінің тәжірибелік-танымдық үлгісі өзгеше. Тәуелсіздік кезеңінде бұл бағытта қазақ-түрік қарым-қатынасының жаңа сапалық деңгейге көтеріліп, кеңейіп әрі күшейіп келе жатқаны белгілі. Осыған байланысты, биыл 29 қазанда тойланғалы отырған Түркия Республикасының 100 жылдығы – «түркі әлемі» үшін елеулі тарихи оқиға. Олай болса, туыс елдің тілдік даму тарихына қысқаша шолу жасап, қазіргі тілдік жағдаятына назар аударып, оны қазақ тілімен салыстырудың өзіндік мәні бар.
Қазақ терминологиясы XX ғасыр басында, атап айтсақ 1910–1930 жылдар арасында ерекше қарқынмен дамыды. Осы кезеңде алғашқы ғылыми мақалалар мен оқулықтар жарық көрді, сөздіктер шығарылды, басқа тілдерден қазақ тіліне аудармалар жасала бастады. Академик Ө. Айтбайұлы «Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы» атты еңбегінде қазақ терминжасамының қалыптасу, даму тарихын бес кезеңге бөлген:
«Бірінші кезең – 1910–1930 жылдар. А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Х.Досмұхамедұлы т.б. Алаш зиялылары сапындағы көшбасшы тұлғалардың тіліміздің бар байлығын сарқа пайдалану бағытын ұстанған кезеңі.
Екінші кезең – 1930–1940 жылдар. Кириллицаға негізделген халықаралық терминдер мен орысша атауларды тілімізге түпнұсқалық қалпында қабылдау кезеңі.
Үшінші кезең – 1940–1950 жылдар. Лексиканы интернационалдандыру, орыстандыру бағыты жалғасқан кезең.
Төртінші кезең – 1950–1970 жылдар. Қазақ зиялыларының соғыстан кейінгі жылдары еңсе көтеріп, газет-журналдарда қазақ мәдениеті мәселелері көтеріліп, көптеген халықаралық терминдердің қазақша баламалары жасала бастаған кезең.
Бесінші кезең – 1970 –1990 жылдар. Тоқырау жылдарынан кейінгі қайта құру мен тәуелсіздік жылдарындағы мемлекеттік тіліміз бен қазақ терминологиясының қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен жаңа кезең».
Ал Түркияда 1923 жылы Осман империясы құлдырап, ұлт-азаттық қозғалыстардың күшеюі нәтижесінде, ресми түрде Түрік Республикасы жарияланғаннан кейін тіл реформасы үшін қолайлы жағдайлар туып, араб-парсы элементтерінен арылған жаңа тіл – ана тіліне ауысу бағыты пайда болды.
«Тіл төңкерісінің» негізгі міндеттері былайша белгіленді: түрік тілінің сөз құрамын жетілдіріп, функционалдық стильдерін жаңарту, грамматикалық, стилистикалық, орфографиялық нормалар мен ережелерді қалыптастыру.
Ал қазақ тілінде жаңа сөздердің тууында көбінесе орыс тілінің ықпалы болды. Мысалы, коррупция (сыбайлас жемқорлық), потенциал (әлеует), презентация (таныстырылым, тұсаукесер), клавиатура (пернетақта), адрес (мекенжай), драйвер (қозғаушы күш) т.б.
Жоғарыда көрсетілген Түркиядағыдай жағдай соншалықты көп болмағанымен қазақ тілінде де кездеседі. Жоғарыда жақша ішіндегілер, жаңа сөздерге табылған және ресми түрде бекітілген қазақша баламалар. Сонда да қазақ баспасөзінде де кейде бекітілген қазақша баламаларды елемей, жаңа сөздердің орысша нұсқасын қолдану жиі кездеседі.
Осы сөздің қазақ тіліндегі қолданысына келсек, осыдан 3 жыл бұрын бас мүфтиіміз бұл атауды «жомарт жұма» деп атау туралы ұсыныс жасаған еді. Сондай-ақ көпшілік қауым бұл сөз тіркесін «берекелі жұма» деп атау жөнінде ұсыныстар айтқан еді. Дегенмен бұлар іске аспай, баспасөзде әлі күнге дейін қара жұма қолданысы ғана қолданылып жүр.
Бұл үрдісті жақтаушылар: «Араб-парсы сөздерін тілге қайта енгізу арқылы бұрынғы османдық бай әдеби мұраларға біршама жақындаймыз, әрі араб-парсы нұсқалары түрік тілінің синонимдік қатарын байыта түседі, тілге одан ешқандай зиян келмейді» деген уәж келтіреді.
Араб-парсы сөздері сөздік қорына берік орнаған қазақ тілі лексикасынан да оларды шығарудың дәл қазір оңай еместігі қазақтардың көбінің араб-парсы сөздерін нағыз қазақ сөздері деп қабылдауынан да көрінеді.
Жоғарыда қарастырылған үрдістердің күнделікті қолданыстағы лексикаға тікелей әсер етуінің түпкі себебін түсіну тыңғылықты лингвокогнитивтік, психолингвистикалық т.б. зерттеулерді қажет етеді.
Болашақта «Түркі әлемінің» рухани-экономикалық, мәдени-әлеуметтік үндестігін нығайтуға ықпал ететін туыс түрік мемлекетінде болып жатқан барлық оқиғалар, әсіресе тілге қатысты жаңалықтар қазақ тіл білімі үшін де өте маңызды. Қазақ тілінің латын әліпбиіне көшуінің маңызды кезеңінде латын әліпбиіне әлдеқашан ерте ауысқан Түркия тәжірибесінде кездескен жоғарыда айтылған мәселелердің алдын алу қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесіне сай қоғамдық-әлеуметтік қызметінің жанданып, кеңеюіне, әлеуетінің жаңғыруына қатысты аса маңызды. Сондықтан қазақ терминологиясын қалыптастыру барысында түрік тілінің бұл жолда тап болып отырған қиыншылықтарын, мәселелерін зерттеп, себептерін талдап, қарастыру қажеттілігі даусыз.
Ақмарал Бисенғали,
Ахмет Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтының ғылыми қызметкері
