Тілді ой туғызушы мүше, адамның дүниені танып білетін және үдеріс ретінде анықтайтын лингвофилософиялық тұжырым А.Байтұрсынұлы атындағы Институтта атқарылып жатқан бұл бағыттағы зерттеулерге арқау болады. А.Байтұрсынұлының: «Тіл адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі» және «Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» деген тұжырымдары мен тілдің коммуникативтік феноменінің негізгі белгісін түсіндірген «Тіл құралы» еңбегін бағдар етіп ұстанады.
Қазіргі қоғамда тілді танымдық өзек деп танып, тіл ~ ұлт, тіл ~ мәдениет, тіл ~ қоғам т.б. сабақтастығында жүргізіліп жатқан зерттеулердің үрдісін ұлттың рухын тілінен іздеген А.Байтұрсынұлының тұлғалық-әлеуметтік болмысы мен халқын ояту мен тамырына бойлауды мақсат еткен ұлы мұратына адалдық деп анықтауға болады. Ұлт ұстазының:
Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,
Ойлайтындар мен емес бір күнгісін
Жұрт ұқпаса, ұқпасын,
жабықпаймын,
Ел бүгіншіл, менікі ертеңгі үшін – деген көсем сөзінің ұрпақ санасына жетіп, танымы да, талабы да, тілі де жасампаздыққа бағдарланған бүгінгі замандағы тіл тұтынушының, келесі ұрпақтың танымдық өзегін құратын «Қазақ тілінің ұлттық корпусынан» жалғастық табады деп ойлаймыз. Бұл – қазіргі компьютер заманы мен цифр-ландыру жүйесі кеңістігінде қазақ тілі қазынасындағы миллиондаған тіл деректері мен бірліктерін тануға бағытталған, институттың ғылыми-интеллектуалдық ресурсы мен зерттеу тәжірибесі жұмылдырылған заманауи да кешенді жоба. Оның маңыздылығы ел мүддесіне сәйкес рухани-әлеуметтік мәнімен қатар, әлемдік даму деңгейімен үндестігі мен болашақ бағдарында.
Тәуелсіз мемлекетіміздің рухани-әлеуметтік мүддесі, мемлекеттік тілдің қоғамдық, саяси және мәдениетаралық коммуникациядағы қызметінің жаңа деңгейі тілді тұтынушылардың ұлттық санасы мен танымын кеңейтіп жүр. Осыған сәйкес ұлт болмысының өзегін құрайтын тілді меңгеру мен танудың мазмұнын тереңдетіп, соған сәйкес ғылыми-әдіснамалық тұғырын да инновациялық технологиямен жетілдіруді қажет ететіні белгілі.
Бұл тектес мәселелер жоғары оқу орындарында элективті курстар, лингвомәдениетттану, лингвоәлеуметтану сияқты пәндер арқылы біршама шешімін табады. Бірақ олардың ғылыми негізін жүйелі түрде оқулықтарда жалғастыру, оның әдістемелік жүйесін әлі де жетілдіре түсу жоғарыда көрсетілген еңбектерде зерттелген танымдық-ақпараттық ғылыми-әдістемелік дәйектерді жүйелі түрде оқулықтарға енгізуді қажет етеді.
Сайып келгенде, басынан өткізген сан-ғасырлық тәжірибесін, соның негізінде жасақталған білімін, қалыптастырған дүниатанымын тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, ұлттық болмысын рухтандырған тіл иесі өзі тіршілік еткен әлемнің тілдік бейнесін құрады, рухани және дүнияуи мәдениетін тіл арқылы таңбалайды. Сондықтан лингвомәдениеттанушы- ғалымдар тілде сақталған мұндай этнотілдік бейненің мынадай үш қызмет атқаратынын көрсетеді: 1) когнитивтік, 2) интерпретациялық, 3) семиотикалық.
Осыған орай бұл мәселенің осылайша танылуының өзектілігі, біріншіден, қазіргі жаһандану үрдісінің кеңістігінде ұлтаралық қатынастар мен мәдениеттердің өзара ықпалдастығымен үндессе, екіншіден, дамудың адамзаттық сипатын меңгерумен бірге ұлттық мәдениеттің ерекшеліктерін танытудың маңыздылығымен түсіндіріледі. Сайып келгенде, заманауи қоғамдағы жас ұрпақ тәрбиесінің мазмұны ұлттық оқшаулануға емес, төл мәдениетті терең меңгерген білімнің адамзаттық мәдениет үлгілерімен де толығып құрылуына бағдарлануы тиіс. Бұл сабақтастық ғылым жүйесінің зерттеу бағдарламаларының арқауын тек аялық біліммен ғана шектемей, адамтанымдық құндылықтылық игеру ісін қамтамасыз етпек.
Осымен байланысты бүгінгі таңдағы тіл білімінің антропоөзектік парадигмасы өркениетті елдерді этнос ретінде түбегейлі танытатын оның тілінде қалыптасқан деректерін тіл ~ мәдениет, тіл ~ ұлт сабақтастығында кешенді қарастыратын лингвомәдениеттанымдық және лингвоелтанымдық зерттеулерге ерекше мән беріп отыр.
Осы орайда тілдік мұра арқылы ұлтты, ел мәдениетін барынша толық танудың негізгі бір тетігі – ұлттық әлемнің тілдік үлгісін жасау, ұлттық мәдениеттің кілтін ашу. Оның мәні тілдің тек коммуниктивтік қана емес, мұрагерлік те, танымдық та, танушылық та қызметімен байланысты. Осы тұрғыдан профессор Н.Уәлидің «Бозторғай жұмыртқалаған заман» сияқты фразеологизмдердің мәдени-семантикасын талдап, түсіндірген мақалаларының құндылығы жоғары, методологиялық үлгі боларлық.
Дегенмен, тіл деректерін тек лингвомәдени аспектіде ғана зерттеу жеткіліксіз. Осы арада лингвомәдениеттанудың құрамдас бөлігі лингвоелтану саласына да назар аудармаса, жоғарыда көрсетілген қажеттілік, яғни ұлттың толық та шынайы болмысы онымен таныс емес жұртқа жеткілікті танылмайды.
Ал қазіргі тіл біліміндегі соның ішінде қазақ тіл біліміндегі тілді зерттеудің антроөзектік бағытына сәйкес зерттеу барысында ұлттық ерекшеліктің барлық қырларын (әлеуметтік, мәдени, тарихи, т.б.) тұтастай тек тіл арқылы танудың мәні зор, жоғары тиімділігі дәлелденіп, лингвоелтану саласы жаңа сапалық деңгейде қалыптасып отыр.
Жамал МАНКЕЕВА,
А.Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтының
Лексикология бөлімінің бас ғылыми қызметкері,
филология ғылымының докторы, профессор
